Teoria inteligencji wielorakich w praktyce neurologopedycznej

Zdolności, ograniczenia i plastyczność umysłu człowieka były przedmiotem fascynacji już w okresie starożytnym, tłumacząc wybitne uzdolnienia jednostek w mitach i legendach. Następnie stały się wdzięcznym przedmiotem analizy filozofów. Współcześnie są nadal zagadką i tajemnicą dla naukowców jednocześnie inspirując i motywując terapeutów, pedagogów i neurologopedów. 

Pierwsze analizy intelektualnej sfery człowieka pojawiły się już w starożytności, kiedy to Platon w dziele pt. „Fajdros” scharakteryzował psychiczną sferę człowieka, wyodrębniając jej 3 funkcje: intelekt, wolę i emocje. Pojęcie inteligencji natomiast zostało wprowadzone przez Cycerona, który za pomocą słowa intelligentia opisywał możliwości intelektualne człowieka. Prekursorskie badania nad inteligencją człowieka prowadził sir Francis Galton, który określał ją mianem geniuszu, objawiającym się w energii działania i wrażliwości zmysłowej. Według Galtona geniusz posiada dwie zasadnicze cechy: umiejętność wytężonego wysiłku – umożliwiając długotrwałą pracę umysłową oraz wrażliwość na wrażenia odbierane zmysłami – zapewniając odbiór informacji z otoczenia. Przegląd klasycznych stanowisk został przedstawiony przez Sternberga i Dettermana, w którym to określenia terminu inteligencji zaliczają się do aż dwudziestu siedmiu różnych klas. Nie sposób, by omówić w niniejszej pracy wszystkie klasyczne teorie ludzkiej inteligencji, należy jednak podkreślić związek pomiędzy najczęściej utożsamianym, klasycznym rozumieniem inteligencji z określaniem jej poziomu. Jest to istotne zarówno dla szeroko rozumianej edukacji, jak i oddziaływań terapeutycznych (rewalidacyjnych, logopedycznych), ponieważ to w jaki sposób nauczyciel/terapeuta postrzega zdolności intelektualne wychowanka/pacjenta ma rzeczywisty wpływ na przebieg procesu terapeutycznego. Przejawia się to szczególnie w zakładanych celach oraz w doborze metod, form i środków pracy. Klasyczne definicje i teorie inteligencji związane są głownie z: sferą logiczną, językową (Edwin Boring), sferą adaptacyjną (Wilhelm Stern), umiejętnością uczenia się (George A. Ferguson) lub rozwiązywania problemów (Jean Piaget). Potocznie to właśnie dzieci o wysokich zdolnościach językowych lub matematycznych określane i odbierane przez otoczenie są jako „mądre” i „inteligentne”. Uzdolnienia sportowe, plastyczne czy muzyczne niestety nie są utożsamiane z wysokim poziomem kompetencji intelektualnych. 

Szersze spojrzenie egzemplifikuje współczesne ujęcie inteligencji człowieka – teoria inteligencji wielorakich Howarda Gardnera. Twórcą teorii jest amerykański psycholog,  który spostrzegł, że każdy człowiek posiada różne talenty. W swojej książce wydanej w roku 1983 pt. „Ramy umysłu” opisał spostrzeżenia nabyte w trakcie realizacji badań, wprowadzając do języka nauki i psychologii nowe pojęcie Multiple Intelligences - Inteligencje Wielorakie. Charakterystyczna nazwa wskazuje, że istnieje niezliczona liczba zdolności ludzkiego umysłu, a wszystkie są równie ważne. Na podstawie przeprowadzonych badań Gardner wraz z zespołem naukowców wyodrębnił osiem rodzajów inteligencji: inteligencja językowa, logiczno-matematyczna, przestrzenna, muzyczna, cielesno-kinestetyczna, interpersonalna, intrapersonalna oraz przyrodnicza. Teoria Howarda Gardnera rzuciła zupełnie nowe światło na umiejętności ludzkie. Według mnie jest ona szansą dla wszystkich dzieci rozwijających się prawidłowo, dla dzieci z wrodzonymi lub nabytymi wadami rozwoju, całościowymi lub częściowymi zaburzeniami rozwoju, dla osób dorosłych po przebytych chorobach, udarach, wylewach, wypadkach. Gardner w swoich badaniach poszukiwał w potencjału, zdolności, talentów wyrażających się inaczej niż językowo-logicznie. Teoria IW jest szansą na rozwój, poczucie spełnienia i docenienia dla wszystkich dzieci, które zdecydowanie bardziej realizują się w przedmiotach artystycznych niż matematyce czy języku polskim.

Neurologopedia jak już sama nazwa wskazuje jest wypadkową kilku dziedzin nauki. Łączy w sobie i wykorzystuje wiedzę logopedyczną, neurologiczną, neurobiologiczną, neurodydaktykę oraz psychologię i pedagogikę. Zasadniczo jest ona jedną ze specjalizacji logopedycznych, która zajmuje się neurologicznymi uwarunkowaniami występujących zaburzeń mowy, języka, słuchu i głosu. Naturalnym więc wydaje się podjęcie ścisłej współpracy z neurologiem, foniatrą, psychiatrą lub psychologiem. W praktyce współpraca ta ogranicza się do wnikliwej analizy dokumentacji medycznej. Poszukując wiedzy dotyczącej istoty wybranych zaburzeń związanych z rozpadem sprawności językowych i komunikacyjnych, niewykształconą kompetencją językową lub całościowym zaburzeniem rozwoju należy również podejmować systematyczny wysiłek poszukiwania nowych metod i rozwiązań płynących z pogranicza wyżej wymienionych nauk. Neurologopedia ze względu na podejmowane docelowe oddziaływania z pacjentami neurologicznymi jest ściśle związania z psychologią. Oprócz aspektu emocjonalnego należy zawsze pamiętać o teoriach umysłu i intelektu, które mogą okazać się kluczowe w procesie planowania terapii logopedycznej. Należy pamiętać, że w pracy dydaktycznej i terapeutycznej z wykorzystaniem założeń teorii IW nie chodzi o podążanie za bezpośrednimi zainteresowaniami dziecka, a odnalezieniu i określeniu jego naturalnego potencjału. Nie chodzi więc o planowanie i konstruowanie zajęć opierających się tematycznie na zainteresowaniach dziecka, a wykorzystanie odpowiednich środków do pracy angażujących dominujący rodzaj inteligencji. Neurologopeda w swojej praktyce terapeutycznej może obficie czerpać z założeń inteligencji wielorakich, nie ograniczając się do prezentowanych w podręcznikach logopedycznych ćwiczeń i kart pracy. Oprócz samej wiedzy dotyczącej obszarów mózgu odpowiedzialnych za konkretne umiejętności, która może okazać się niezbędna w procesie diagnostycznym, zyskuje on wachlarz narzędzi i możliwości do prowadzenia bardziej efektywnej, ciekawej i atrakcyjniejszej terapii mowy. Założenia teorii IW w kontekście terapii logopedycznej należy rozpatrywać dwubiegunowo. Z jednej strony stanowią one podstawę doboru odpowiedniej formy i środków terapeutycznych, które w bezpośredni sposób będą zwiększały efektywność osiągania założonych celów. Z drugiej strony sam proces terapeutyczny staje się nieocenioną możliwością rozwijania (często odnalezienia) naturalnych zdolności dziecka. Do przeprowadzenia wnikliwej obserwacji potencjału dziecka niezbędna jest elementarna wiedza, na jakie cechy i zachowania powinniśmy zwracać uwagę. Po określeniu dominującej lub dominujących rodzajów inteligencji należy uwzględnić je w doborze środków i metod pracy podczas programowania terapii logopedycznej.

Inteligencja językowa umożliwia odbieranie i przetwarzanie informacji za pomocą słowa mówionego i pisanego. Obserwuje się charakterystyczną wrażliwość na rymy, znaczenie słów i dźwięki, płynną umiejętność wypowiadania się i logicznego porządkowania zdarzeń. Inteligencja językowa przejawia się wysoką sprawnością językową i prawidłowym rozwojem funkcji językowych w aspektach dźwięków mowy, gramatyki, znaczenia słów, umiejętności stosowania języka w różnych sytuacjach. Ujawnia się także w sprawnym posługiwaniu się symbolami i dobrym rozumieniu tekstu. Osoby z dominującą inteligencją językową charakteryzuje częste wypowiedzi, chętne opowiadanie o sobie i słuchanie opowieści. formułują swoje myśli i budują wypowiedzi w sposób jasny, odznaczają się bogatym słownictwem i swobodnym wykorzystaniem słów, tworzą ciekawe opowiadania i oryginalne historie oraz mają dobrą pamięć słuchową. Chętnie i często zadają pytania i równie dobrze radzą sobie z różnymi formami wypowiedzi pisemnych. Pacjenci z dominującą inteligencją językową z przyjemnością będą podejmować aktywności w oparciu o litery, słowa i teksty zarówno pisane i słuchane. 

Inteligencja cielesno-kinestetyczna pozwala odbierać otoczenie poprzez ruch i kontakt fizyczny. Charakteryzuje się umiejętnością wykorzystywania własnego ciała do rozwiązywania problemów, kontrolowania własnej motoryki i do celowego ruchu. Przejawia się w poznawaniu świata poprzez doświadczanie i działanie oraz w sprawnym posługiwaniu się przedmiotami i manipulowaniu nimi. Osoby z dominującą inteligencją cielesno-kinestetyczną lubią wykonywać ćwiczenia fizyczne, chętnie uczestniczą w zabawach ruchowych, logorytmicznych, łatwo uczą się wzorców ruchowych, mają dobrą koordynację wzrokowo-ruchową, obserwuje się pasję wybranym sportem. Pojawiają się również uzdolnienia manualnie, osoby te chętnie majsterkują, konstruują i wykonują rękodzieło. W akcie komunikacji pojawiają się częste i wyraziste gestykulacje. Obok coraz częściej wykorzystywanej logorytmiki, terapeuta może wykorzystać ćwiczenia ruchowo-oddechowe, Ruch Rozwijający Weroniki Sherborne, elementy Kinezjologii Edukacyjnej czy Metody Knillów. Rysunki i ilustracje służące do nauki czynności (czasowników) mogą być zastąpione praktycznym wykonywaniem tej czynności. Każde spotkanie terapeutyczne może być jedynie wzbogacone wybraną aktywnością kinestetyczno-manualną. Do takich krótkich ćwiczeń zaliczyć można rzuty do celu, grę w logopedyczne kręgle, zabawy z piłką, odnajdywanie ukrytych w gabinecie przedmiotów lub źródła dźwięków, gry ruchowo-dźwiękowe lub polowanie na muchy-głoski, osy-litery, komary-wyrazy. Tego typu aktywności szczególnie chętnie będą podejmowały dzieci ujawniające właśnie zdolności kinestetyczne. Mogą to być często dzieci, które niechętnie podejmują aktywność „przy stoliczku”. W sytuacjach, w których nie możemy zrealizować założonych celów wykonując ćwiczenia stolikowe należy pozwolić dziecku na swobodny ruch i aktywność, a po krótkiej wspólnej zabawie, wplatać w zabawach ruchowych, tanecznych, sportowych cele logopedyczne. 

Inteligencja matematyczno-logiczna umożliwia odbieranie świata poprzez liczby i ciągi zdarzeń. Do charakterystycznych cech należy szczególne zainteresowanie przedmiotami, symbolami liczbowymi i szeroko rozumianymi operacjami matematycznymi. Inteligencja matematyczno-logiczna przejawiać się będzie również w rozwiniętym logicznym myśleniu, umiejętności rozumienia abstrakcyjnych relacji i dostrzeganiu związków przyczynowo-skutkowych. Osoby z dominującą inteligencją matematyczno-logiczną sprawnie szeregują, klasyfikują i wnioskują, lubią dokładne instrukcje, są konkretne i dociekliwe, chętnie rozwiązują zadania problemowe, prowadzą badania, rozwiązują zagadki i łamigłówki. Preferują gry logiczne i strategiczne. W terapii logopedycznej dzieci i osób z dominującą inteligencją matematyczno-logiczną z powodzeniem wykorzystać można interesujące gry językowo-logiczne, przyczynowo-skutkowe, język symboli, zadania oparte na klasyfikacji, szeregowaniu oraz samą pracę w oparciu o cyfry, liczby i działania. Dzieci bardzo chętnie podejmują aktywność werbalną z wykorzystaniem pomocy bazujących na myśleniu przyczynowo-skutkowym takich jak „Rebel, Dixit gra towarzyska”, „Aleksander Opowiem Ci Mamo”, zeszyty ćwiczeń stymulujące lewą i prawą półkulę autorstwa Agnieszki Bali, układanki lewopółkulowe, logokości czy kreatywne ćwiczenia z elementami kodowania. Liczmany np. w formie figur geometrycznych można wykorzystać do podziału wyrazów na sylaby, natomiast tangramy będą rozwijały umiejętność naśladowania i odwzorowania schematu. Ciekawym pomysłem jest również sudoku literowe, sylabowe lub obrazkowe. Ćwiczenia wykorzystujące inteligencję logiczno-matematyczną nie ograniczają się jedynie do liczb czy działań, ale daje szerokie spektrum oddziaływań logopedycznych. 

Osoba z inteligencją przestrzenną odtwarza wrażenia wzrokowe i odbiera świat poprzez obraz i formy przestrzenne. Potrafi budować w umyśle trójwymiarowe obrazy i wizualizacje. Posiada zdolność do spostrzegania informacji wzrokowych, przestrzennych oraz przekształcania i modyfikowania ich. Do charakterystycznych cech jakimi odznaczają się osoby z dominująca inteligencją przestrzenną zaliczyć można: zdolność dostrzegania szczegółów w otaczającym świecie, wysoką wrażliwość na wrażliwe kształty, wzory, linie i kolory, pamięć obrazową - „myślenie obrazami”, umiejętność tworzenia i odtwarzania schematów rysunkowych. Osoby te lubią rysować, malować, modelować, rzeźbić i lepić, chętnie budują z klocków u układają puzzle.  Logopedzie daje to wiele możliwości modyfikacji terapii logopedycznej pod kątem określonych zdolności. Na rynku logopedycznym pojawia się coraz więcej pomocy terapeutycznych   wykorzystujących czynności budowania, układania, modelowania. Dzięki pracy naukowej Wildera Penfielda wiadomo, że rozwijanie motoryki małej jest ściśle skorelowane z rozwijaniem ruchowego ośrodka mowy. Wykorzystanie motoryki małej angażuje ośrodki kory mózgowej znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie ze strukturami aktywującymi się podczas wykonywania ruchów artykulacyjnych. Wiedza ta jest obecnie szeroko rozpowszechniana przez współczesnych logopedów w artykułach naukowych, publikacjach oraz blogach i stronach internetowych o tematyce logopedycznej. Oprócz technik manualnych można wykorzystywać wszelkiego rodzaju klocki: klocki Glotto, drewniane, plastikowe, magnetyczne czy pipe connectors. 

Zupełnie inny rodzaj aktywności będą preferowały dzieci z dominującą inteligencją przyrodniczą pozwalającą w sposób wyjątkowy odbierać świat poprzez środowisko i otoczenie Będą odznaczać się dużą wrażliwość, zdolnością rozpoznawania i kategoryzowania świata fauny i flory. Inteligencja przyrodnicza ujawnia się w zdolności doceniania, rozpoznawania i rozumienia świata natury. Osoby z dominującą inteligencją przyrodniczą interesują się otaczającym światem, dostrzegają zależności i wzorce przyrodnicze, rozumieją świat roślin i zwierząt oraz odznaczają się szacunkiem dla roślin i zwierząt. Lubią prowadzić obserwacje, podejmować działania proekologiczne, opiekować się zwierzętami i uprawiać rośliny. Zajęcia terapeutyczne przygotowane dla dzieci lub młodzieży o dominującej inteligencji przyrodniczej absolutnie nie będą ograniczały się do nazywania i wskazywania gatunków. Będą natomiast pasjonującą przygodą utrwalającą prawidłową wymowę, rozwijającą umiejętność budowania wypowiedzi i czytania ze zrozumieniem czy doskonalącą słuch fizyczny i fonemowy. Nawet dyskretne wykorzystanie tematyki fauny lub flory daje logopedzie duży wachlarz możliwości realizacji zakładanych celów. W odbiorze dziecka/pacjenta będą to natomiast zajęcia określane jako „ciekawe”, interesujące” a nawet „ulubione”. W przypadku dzieci o wysokim poziomie rozwoju inteligencji przyrodniczej terapię logopedyczną można z powodzeniem łączyć z dogoterapią lub zooterapią. Widzę również szereg korzyści płynących z prowadzenia zajęć na otwartym terenie np. w szkolnym ogrodzie i włączeniu do zajęć elementów hortiterapii. Sam gabinet logopedyczny może być „wyposażony” w bezpieczne rośliny doniczkowe, dobrym pomysłem są zioła, które można wykorzystać także do rozwijania zmysłu smaku, węchu, dotyku. W końcu, jak mawiał sam Hipokrates, przyroda jest lekarstwem przy każdej chorobie. 

Kolejna, bardzo wdzięczna i istotna dla dziedziny logopedii jest inteligencja muzyczna, dzięki której świat jest odbierany poprzez dźwięki, rytmy, melodie. To właśnie ona pozwala człowiekowi tworzyć, przekazywać i rozumieć dźwięk. Osoby z dominującą inteligencją muzyczną mają poczucie rytmu i dobry słuch muzyczny. Z łatwością zapamiętują i odtwarzają rytm, chętnie grają na instrumentach, lubią śpiewać i nucić, odnajdują w muzyce emocje i są wysoko wrażliwe. Tym osobom muzyka towarzyszy niemal nieustannie: podczas odpoczynku, pracy, nauki, do snu. Dominująca inteligencja muzyczna będzie sprzyjała prawidłowemu rozwojowi słuchu fonetycznego. Rozwijanie inteligencji muzycznej będzie miało wspaniały wpływ na poprawę cech prozodycznych mowy oraz płynność mowy. To właśnie elementy śpiewu i wokalizacji, idiofony i logorytmika wykorzystywane są w przypadku terapii zaburzeń płynności mowy, szczególnie przy korzystaniu z metod rytmizacji wypowiedzi. Podczas zajęć sprawdzą się tutaj wszystkie piosenki-pokazywanki, zagadki słuchowe, historyjki słuchowo-obrazkowe. 

Ostatnie dwa rodzaje inteligencji chciałabym ująć spójnie, ponieważ są one ze sobą ściśle powiązane i wspólnie składają się na człowiecze „ja”. Inteligencja interpersonalna pozwala odbierać świat przez pryzmat drugiego człowieka natomiast inteligencja intrapersonalna przez pryzmat własnej osoby. Choć wydawać by się mogło to zasadniczą różnicą, dla terapii logopedycznej nie stanowi to w dużym stopniu. Zarówno osoby o dominującej inteligencji intrapersonalnej jak i interpersonalnej chętnie podejmą ćwiczenia oparte na analizie sytuacji, emocji, zdarzeń. Przy obu typach inteligencji kluczową rolę będą odgrywały inteligencje współwystępujące. Zasadnicze znaczenie dla terapii logopedycznej ma tutaj wybierana forma zajęć. Osoby, dzieci o dominującej inteligencji interpersonalnej będą lepiej pracować i rozwijać się na zajęciach grupowych, a te o inteligencji intrapersonalnej na zajęciach indywidualnych, co więcej mogą one odczuwać swoisty opór i dyskomfort w przypadku konieczności nieustannej pracy grupowej.

Z powyższych rozważań, prezentowanych przykładów środków i rozwiązań wyłania się piękny obraz możliwości jakie niesie za sobą opracowana teoria Howarda Gardnera. Teoria, która przypomina terapeucie, że to dziecko, jego możliwości i naturalne zdolności są zawsze najważniejsze. To na nich najłatwiej będzie budować, rozwijać, korygować. W placówkach państwowych zajęcia logopedyczne przyznawane są w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej lub w przypadku orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wynikają z ramowych planów nauczania i przyjmują wówczas formę zajęć rewalidacyjnych. Dobrze jest stale pamiętać, że termin ten pochodzi od łacińskich słów: re-znów, validus-mocny, a jego głównym celem jest odnajdywanie mocnych stron dziecka oraz poszukiwaniu tego, co w nim najlepsze. 

Opracowała: Olimpia Tereba

Literatura:
1. J. Strelau, Temperament i inteligencja, Warszawa 1995
2. E. Nęcka, Inteligencja. Geneza. Struktura. Funkcje, Gdańsk 2003
3. H. Gardner, Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Poznań 2002
4. Pod red. A Obrębowskiego, Wprowadzenie do neurologopedii. Poznań 2012
5.W. Poleszak, R. Porzak, G. Kata, A. Kopik, Diagnoza i wspomaganie w rozwoju dzieci uzdolnionych. Test Uzdolnień Wielorakich i materiały dydaktyczne. Warszawa 2014
6. S. Grabias, J. Panasiuk, T. Woźniak, Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Lublin 2015